
Class 10th Hindi Grammar ( हिंदी व्याकरण ) 15. विपरीतार्थक शब्द
विपरीतार्थक शब्द : किसी शब्द का जो अर्थ होता है, उसके ठीक विपरीत अर्थ देनेवाले शब्द को ‘विपरीतार्थक’ शब्द कहते हैं ।
जैसे रात-दिन । यहाँ ‘रात’ शब्द का जो अर्थ है, ‘दिन’ शब्द उसका ठीक विपरीत अर्थ देता है।
| शब्द | विपरीतार्थक |
| अमीर | गरीब |
| आदि | अंत |
| आकर्षण | विकर्षण |
| आदर | अनादर |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| आधार | निराधार |
| अग्रज | अनुज |
| इति | अथ |
| अल्पायु | दीर्घायु |
| अल्प | प्रचुर |
| उत्तम | अधम |
| आहार | अनाहार |
| उत्तरायण | दक्षिणायण |
| आशा | निराशा |
| उत्थान | पतन |
| आसक्त | अनासक्त |
| आकाश | पाताल |
| अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| आस्तिक | नास्तिक |
| अंत | आदि , अनंत |
| अर्जन | विसर्जन |
| अनाथ | सनाथ |
| इष्ट | अनिष्ट |
| अमावस्या | पूर्णिमा |
| अवस्था | अनवस्था |
| उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| आयात | निर्यात |
| उपकार | अपकार |
| आर्द्र | शुष्क |
| उदार | कृपण |
| आदान | प्रदान |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| सुप्त | जाग्रत |
| अज्ञान | ज्ञान |
| अकाल | सुकाल |
| इहलोक | परलोक |
| आधुनिक | पौराणिक |
| इच्छा | अनिच्छा |
| अमर | मर्त्य |
| अपना | पराया |
| उन्मुख | अधोमुख |
| आमिष | निरामिष |
| उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| आलसी | परिश्रमी |
| उधार | नकद |
| आय | व्यय |
| उपेक्षा | अपेक्षा |
| अपमान | सम्मान |
| उन्नति | अवनति |
| अंतर्द्वन्द्व | बहिर्द्वन्द्व |
| उचित | अनुचित |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| चिरायु | अल्पायु |
| एकता | अनेकता |
| जय | पराजय |
| कर्मठ | काहिल |
| जीङ्गम | स्थावर |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| जागृति | सुषुप्ति |
| कठिन | सहज |
| ज्योतिर्मय | तमोमय |
| कृश | पुष्ट |
| झूठ | सच |
| खरीद | बिक्री |
| ठाकुर | सेवक |
| गौरव | हीनता |
| तप्त | शीतल |
| आस्था | अनास्था |
| ऊँचा | नीचा |
| अमृत | विष |
| आर्य | अनार्य |
| चर | अचर |
| जीवन | मरण |
| कुटिल | सरल |
| जागरण | निद्रा |
| करुण | निष्ठुर |
| जड़ | चेतन |
| कृष्ण | शुक्ल |
| जटिल | सरल |
| कुलदीपक | कुलांगार |
| खंडन | मंडन |
| ठोस | तरल |
| गंभीर | छिछला |
| तरुण | वृद्ध |
| ग्रहण | त्याग |
| उच्च | निम्न |
| अन्तरंग | बहिरंग |
| उदय | अस्त |
| अधम | उत्तम |
| ऊसर | उर्वर |
| ऊँच | नीच |
| चमकीला | धुंधला |
| ऐक्य | अनैक्य |
| जाग्रत | सुषुप्त |
| कठोर | कोमल |
| जिम्मेदार | लापरवाह |
| क्रय | विक्रय |
| ज्येष्ठ | कनिष्ठ |
| कल्पित | वास्तविक |
| झोपड़ी | महल |
| खल | सज्जन |
| तृषा | तृप्ति |
| तिमिर | प्रकाश |
| गमन | आगमन |
| गृही | संन्यासी |
| गरीब | अमीर |
| दयालु | निर्दय |
| घरेलू | बाहरी |
| दिवा | रात्रि |
| नवीन | पुरातन |
| निराशा | आशा |
| वाचाल | मूक |
| निद्य | स्तुत्य |
| वृद्धि | ह्रास |
| निषेध | विधि |
| व्यष्टि | समष्टि |
| निर्बल | सबल |
| विजय | पराजय |
| प्राचीन | अर्वाचीन |
| थोक | खुदरा |
| ग्राम | नगर |
| दोष | गुण |
| घाटा | नफा |
| दुर्जन | सज्जन |
| चल | अचल |
| धर्म | अधर्म |
| वाद | प्रतिवाद |
| निर्मल | मलिन |
| विवाद | संवाद |
| निर्दोष | सदोष |
| विष | अमृत |
| निवृत्ति | प्रवृत्ति |
| विनम्र | उदंड |
| पर्वत | सागर |
| वक्र | ऋजु |
| गुरु | लघु |
| धरती | आकाश |
| निर्धन | चढ़ाव |
| उतार | विस्तार |
| निरक्षर | साक्षर |
| वैतनिक | अवैतनिक |
| नास्तिक | आस्तिक |
| नित्य | अनित्य |
| नूतन | प्राचीन |
| निर्यात | आयात |
| प्रकाश | अंधकार |
| पानी | आग |
| शुक्ल | कृष्ण |
| बंधन | मोक्ष |
| शाकाहारी | मांसाहारी |
| मित्र | शत्रु |
| मृत्यु | जीवन |
| मरना | जीना |
| साकार | निराकार |
| सजीव | निर्जीव |
| लाभ | हानि |
| सगुण | निर्गुण |
| सुख | दुःख |
| सच्चा | झूठा |
| सदाचार | दुराचार |
| पाप | पुण्य |
| शत्रु | मित्र |
| मुख्य | गौण |
| समर्थ | असमर्थ |
| मूक | वाचाल |
| सुगंध | दुर्गंध |
| महात्मा | दुरात्मा |
| कुमति | स्तुति |
| युद्ध | शांति |
1. अमावस्या का विपरीतार्थक शब्द है
(A) पूर्णिमा
(B) कालिमा
(C) श्वेतिमा
(D) सर्वग्रास
उत्तर⇒(A) पूर्णिमा
2. “उपकार’ का विपरीतार्थक शब्द है
(A) अपकार
(B) सत्कार
(C) आभास
(D) आदर
उत्तर⇒(A) अपकार
3. ‘सभ्य’ का विलोम है
(A) कुसभ्य
(B) असभ्य
(C) संस्कारहीन
(D) अनसभ्य
उत्तर⇒(A) कुसभ्य
4. किसी शब्द का जो अर्थ होता है, उसके ठीक विपरीत अर्थ देनेवाले शब्द. को कहते हैं –
(A) पर्यायवाची
(B) विपरीतार्थक
(C) उपसर्ग
(D) मुहावरा
उत्तर⇒(B) विपरीतार्थक
5. ‘अथ’ का विलोम शब्द है
(A) इति
(B) मार्त्य
(C) अनर्थ
(D) सनाथ
उत्तर⇒(A) इति
6. ‘अमर’ का विलोम शब्द है
(A) इति
(B) मर्त्य
(C) अनर्थ
(D) सनाथ
उत्तर⇒(B) मर्त्य
7. ‘अर्थ’ का विलोम शब्द है
(A) इति
(B) मार्त्य
(C) अनर्थ
(D) सनाथ
उत्तर⇒(C) अनर्थ
8 ‘अनाथ’ का विलोम शब्द है
(A) इति
(B) मार्त्य
(C) अनर्थ
(D) सनाथ
उत्तर⇒(D) सनाथ
9. ‘अल्पज्ञ’ का विलोम शब्द है
(A) बहुज्ञ
(B) न्यून
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(A) बहुज्ञ
10. ‘अधिक’ का विलोम शब्द है
(A) बहुज्ञ
(B) न्यून
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(B) न्यून
11. ‘अचल’ का विलोम शब्द है-
(A) बहुज्ञ
(B) न्यून
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(C) चल
12. ‘अतिवृष्टि’ का विलोम शब्द है
(A) बहुज्ञ
(B) न्यून
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(D) अनावृष्टि
13. ‘अनुराग’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(A) विराग
14. ‘अनुकूल’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) चल
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(B) प्रतिकूल
15. ‘अँधेरा’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) उजाला
(D) अनावृष्टि
उत्तर⇒(C) उजाला
16. ‘आगत’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) चल
(D) अनागत
उत्तर⇒(D) अनागत
17. ‘आय’ का विलोम शब्द है
(A) व्यय
(B) प्रतिकूल
(C) चल
(D) अनागत
उत्तर⇒(A) व्यय
18. ‘आदर्श’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) यथार्थ
(C) चल
(D) अनागत
उत्तर⇒(B) यथार्थ
19. ‘आदि’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) चल
(D) अंत
उत्तर⇒(D) अंत
20. ‘उष्ण’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) शीतल
(D) अनागत
उत्तर⇒(C) शीतल
21. ‘आकाश’ का विलोम शब्द है-
(A) विराग
(B) पाताल
(C) शीतल
(D) अनागत
उत्तर⇒(B) पाताल
22. ‘ऊँच’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) नीच
(D) अनागत
उत्तर⇒(C) नीच
23. ‘अवनति’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) प्रतिकूल
(C) शीतल
(D) उन्नति
उत्तर⇒(D) उन्नति
24. ‘नरक’ का विलोम शब्द है-
(A) अंधकार
(B) स्वर्ग
(C) शीतल
(D) अनागत
उत्तर⇒(A) अंधकार
25. “उपस्थित’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) पाताल
(C) शीतल
(D) अनुपस्थित
उत्तर⇒(D) अनुपस्थित
26. “एक’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) पाताल
(C) अनेक
(D) अनागत
उत्तर⇒(C) अनेक
27. ‘कठिन’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) पाताल
(C) शीतल
(D) सरल
उत्तर⇒(D) सरल
28. ‘घृणा’ का विलोम शब्द है
(A) विराग
(B) प्रेम
(C) शीतल
(D) सरल
उत्तर⇒(B) प्रेम
29. ‘आदर’ का विपरीतार्थक शब्द क्या है ?
(A) अमर
(B) निरादर
(C) औषधि
(D) राक्षस
उत्तर⇒(B) निरादर
30. ‘विरक्त’ का विपरीतार्थक शब्द है-
(A) शाक्त
(B) निरुक्तः
(C) अनुरक्त
(D) विभक्त
उत्तर⇒(C) अनुरक्त
31. कृषि के लिए अतिवृष्टि भी उतनी ही हानिप्रद है जितनी …………… ।
(A) वृष्टि
(B) दृष्टि
(C) अनावृष्टि
(D) परिवेष्टि
उत्तर⇒(C) अनावृष्टि
32. संसार में कोई उत्कर्ष के शिखर पर चढ़ता है तो कोई …………… की गर्त में गिरता है।
(A) विकर्षण
(B) आकर्षण
(C) अपकर्ष
(D) अवनति
उत्तर⇒(C) अपकर्ष
33. ‘सन्धि’ का विपरीतार्थक शब्द है
(A) समास
(B) विग्रह
(C) युद्ध
(D) परिधि
उत्तर⇒(B) विग्रह
34. ‘वरदान’ का विपरीतार्थक शब्द है
(A) आदान
(B) प्रदान
(C) अभिलाषा
(D) अभिशाप
उत्तर⇒(D) अभिशाप
35, ‘अपमान’ का विपरीतार्थक शब्द है
(A) इज्जत
(B) बेइज्जत
(C) सम्मान
(D) प्रतिष्ठा
उत्तर⇒(C) सम्मान
36. चंचल’ का विपरीतार्थक शब्द है
(A) स्थिर
(B) गति
(C) तेज
(D) चलायमान
उत्तर⇒(A) स्थिर
Class 10th Hindi Grammer Question Answer



